Węgrzy różnią się od większości pozostałych narodów Europy pod wieloma względami. Pomimo tego, że od IX wieku stanowią część świata cywilizacji opartej na kulturze antycznej Grecji i Rzymu oraz religii chrześcijańskiej, pomimo tego, iż ich historia splata się ściśle z historią Europy, to ich język odróżnia się jaskrawo od tych, jakimi posługują się pozostałe narody zamieszkujące nasz kontynent – od języków indoeuropejskich.
Nie tylko język wyróżnia Węgrów na tle Europy. Także ciekawy jest fakt istnienia dwojakiej nazwy narodu, języka i państwa: w większości języków te określenia różnią się od nazwy, jaką posługują się sami zainteresowani. Ta rozbieżność związana jest z różnymi poglądami na pochodzenie tego środkowoeuropejskiego narodu. Jego język określa sam siebie mianem „magyar”, podczas gdy w pozostałych językach nazwa ta przyjmuje postaci: po polsku – Węgry, po angielsku – Hungary, po niemiecku – Ungarn, po francusku – Hongrie, po słowacku – Uhri, po rosyjsku Венгрия, a nawet po fińsku – Unkaria. Wszystkie te nazwy obcojęzyczne pochodzą od greckiego określenia plemienia Onogurów (z którym utożsamiano Węgrów) – Ungroi (Ugroi). Po raz pierwszy mylnie utożsamili Węgrów z Onogurami w V wieku n.e. Agathios i Retor Priskos, a w następnych wiekach owo przekonanie powtarzali kolejni historiografowie. I tak w połowie VI wieku Jordanes – gocki kronikarz i historyk – nazwał Węgrów hunuguri, a w tym samym czasie Teofilaktos Simokatta określał ich mianem umgroi / unuiguroi. Natomiast w IX wieku Georgios i gramatyk Leon używali zamiennie słów umgroi / unnoi ze słowem turkoi, oznaczającym Turków. Powtarzały to późniejsze źródła arabskie z X i XI wieku a także liczne źródła bizantyjskie (np. Theophanes Bizantios, Menander czy Maurikios). Dodatkowo, w Bizancjum utożsamiano niekiedy Węgrów i Turków z Hunami, co jeszcze bardziej zaciemniało i tak niejasną sytuację nazewnictwa narodów.
Natomiast słowo, którym Węgrzy sami siebie określają – magyar – pochodzi prawdopodobnie od nazwy jednego z siedmiu plemion (megyer). Wyraz ten w formie madżar pojawił się po raz pierwszy w 830 roku w dziele arabskiego kupca Ibn Rusty, a następnie został użyty w arabskiej pracy zatytułowanej Haduila (Hudúd al-álam) około roku 983. Madziarami nazwał Węgrów także Gardezi w latach 1050-53. Madżegarami lub Madżarami nazywali Węgrów Chazarowie – lud pochodzenia tureckiego, w zależności od którego przez czas pobytu w Lewedii pozostawali – co mogłoby świadczyć o tym, że w ten sposób podkreślali oni odmienne (nietureckie) pochodzenie Madziarów. Równie dobrze mogliby jednak w ten sposób wyróżniać naród madziarski wewnątrz większej rodziny ludów tureckich.
Warto zaznaczyć, że w przeszłości Węgrzy byli często myleni i utożsamiani z takimi narodami jak Turkowie (o czym mowa wyżej), Hunowie (przez długie okres Węgrzy uważali się za potomków „walecznych Hunów”), Scytowie lub Awarowie. Nie należy się temu dziwić, ponieważ wiązało się to na pewno z licznymi wędrówkami ludów tego okresu i burzliwą historią wzajemnych stosunków pomiędzy poszczególnymi plemionami. Poza tym dla Europejczyków wszystkie „ludy ze Wschodu” były jednakowo obce. Dla cywilizowanej Europy byli barbarzyńcami (czyli dosłownie ludźmi mówiącymi w niezrozumiałym języku).
Ze względu na istnienie w języku polskim zarówno określenia Węgrzy jak i Madziarzy w niniejszej pracy będę używał obu pojęć zamiennie.
W tej pracy postaram się przedstawić teorie, próbujące wyjaśnić odmienność Węgrów na tle pozostałych narodów kontynentu europejskiego, których przeważająca większość posługuje się językami należącymi do rodziny indoeuropejskiej. Hipotezy te różnią się od siebie dość znacznie, ale jedno je łączy: poświadczone podejmowanymi od wieków ekspedycjami oraz wnikliwymi porównawczymi badaniami językoznawczymi przekonanie, że przodkowie współczesnych Węgrów przybyli na teren Kotliny Naddunajskiej ze wschodu.
Obecnie najpopularniejsza, najlepiej udokumentowana i najpowszechniej uznana jest teoria, głosząca, że Węgrzy należą do rodziny ludów ugrofińskich a język węgierski – do tej samej rodziny, co fiński, estoński czy mordwiński. Teoria ta ma podbudowę przede wszystkim lingwistyczną: język węgierski wykazuje wiele cech wspólnych z językami ugrofińskimi. Do ich cech charakterystycznych należą: harmonia samogłosek, iloczas, system aglutynacyjny, bogaty system końcówek, brak czasownika „mieć”, występowanie po liczebniku rzeczownika w liczbie pojedynczej. Występują także słowa wspólne dla różnych języków ugrofińskich, np. węgierskie ló, chantyjskie low i mansyjskie law na określenie konia, węgierskie hal i fińskie kala (ryba) czy węgierskie jég i fińskie jää oznaczające lód.
Niestety, ze względu na brak źródeł pisanych z tego najwcześniejszego okresu, trudno prześledzić pradzieje Ugrofinów. Przyjmuje się, że ok. 3000 roku p.n.e. zamieszkiwali oni tereny położone nad Kamą, między zakolem Wołgi a łańcuchem gór Uralu, na terytorium dzisiejszej Rosji i Ukrainy. Po niespełna 2 tysiącach lat wspólnego przebywania na tej ziemi jako pierwsi praojczyznę opuściły ludy należące do grupy fino-wołżańskiej, które wyruszyły na zachód i dotarły aż nad Bałtyk. Tak więc ogromny, słabo zaludniony teren, o powierzchni ponad 2 milionów kilometrów kwadratowych (co stanowi 1/3 powierzchni Europy) między Uralem a Bałtykiem był przez długi okres zamieszkany przez Ugrofinów. Dowodem na to jest np. nazwa obecnej stolicy Rosji – Moskwa, która wywodzi się z języka ugrofińskiego. Do dzisiaj na terytorium dawnego Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich żyje kilka narodów posługujących się językami należącymi do rodziny uralskiej. Druga grupa Ugrofinów, zwana grupą ugryjską, w skład której wchodzą obok Węgrów także Chantowie i Mansowie, powędrowała na południe i w wiekach X-II p.n.e. zamieszkiwała tereny w zakolu Wołgi, nad rzeką Ural. Ludność ta zajmowała się uprawą roli i hodowlą bydła, a później, pod wpływem różnych plemion koczowniczych, zwłaszcza irańskich, takich jak Scytowie czy Sarmaci, przyjęła hodowlę koni i zaczęła stopniowo prowadzić koczowniczy tryb życia.
Najpóźniej w połowie I tysiąclecia p.n.e. Prawęgrzy zostali wyparci przez ludy bułgarsko-tureckie ze swojej dotychczasowej ojczyzny i tym samym odłączyli się od Chantów i Mansów (których od tej pory nazywa się grupą ob-ugryjską). Wówczas w pradziejach Madziarów rozpoczęła się era koczownicza.
Węgrzy przejęli od ludów bułgarsko-tureckich zasady organizacji wojskowej i plemiennej, elementy uzbrojenia oraz taktyki wojennej. Ponadto język węgierski wzbogacił się o wiele słów pochodzenia tureckiego (np. określenia broni), a kultura wzbogaciła się o elementy tureckie (co widać np. w muzyce ludowej, która pozostawała pod wpływami czuwaskimi). Nie dziwi zatem, że w najwcześniejszych wzmiankach historycznych Węgrzy byli utożsamiani z ludami tureckimi, wśród których żyli.
Pierwsze udokumentowane historycznie informacje o Madziarach pochodzą z IX wieku, kiedy cesarz bizantyjski Konstantyn Porfirogeneta w 38 rozdziale swego dzieła „De administrando imperio” określił ich ojczyznę nazwą Lewedia. W kraju tym Węgrzy nie byli sami – kolejno znajdowali się pod zwierzchnictwem Hunów, Awarów, wspomnianych Onogurów-Bułgarów i w końcu Chazarów. Etymologia tej nazwy miejscowej nie budzi wątpliwości – wywodzi się ją od imienia pierwszego wojewody Madziarów – Lewedi. Natomiast nie wiadomo dokładnie, gdzie znajdowała się ta kraina. Wskazówką może być wspomniana przez historiografa nazwa przepływającej przez nią rzeki, mianowicie Khidmas lub Khingilus. Prawdopodobnie Lewedia rozciągała się gdzieś pomiędzy Donem a Morzem Czarnym. Jednak większość historyków utożsamia tę krainę z Etelköz, krainą, o której będzie mowa niżej.
Kolejnym ważnym etapem w pradziejach Węgrów było wejście w połowie I tysiąclecia n.e. w skład związku plemion pod przewodnictwem tureckiego ludu Chazarów. Z tego okresu znamy, dzięki źródłom bizantyjskim, nazwy siedmiu węgierskich plemion, takich jak: Nyék (nazwa ta, pochodzenia ugrofińskiego określa umocnienia obronne, stąd prawdopodobniej to plemię pełniło funkcję obronną), Megyer (to plemię nadało później nazwę całemu narodowi), Kürt-Gyarmat (turecka nazwa, dwóch zjednoczonych plemion, oznaczająca „śnieżycę”), Tarján (słowo oznaczające zwierzchnika rodu), Jenö, Kér oraz Keszi. Władzę zwierzchnią nad plemieniem dzierżyli, ustanawiani przez Chazarów, przywódcy tytułujący się kende, oraz niżsi rangą gyula i horka.
Związek plemion pod chazarskim przywództwem nie trwał długo – jako pierwsi opuścili go tureccy Bułgarzy, których większość powędrowała na południe, dając poczatek obecnej Bułgarii, natomiast pozostali udali się na północ, w kierunku rzeki Kamy. Prawdopodobnie towarzyszyła im część ludności madziarskiej, ponieważ kilka wieków później w tym regionie spotkał ludność węgierskojęzyczną mnich dominikański Julian, który w 1235 roku nadał tej krainie nazwę „Magana Hungaria”, czyli „Stare Węgry”, myśląc, że odnalazł praojczyznę Madziarów. Jednakże przeważająca część Węgrów pozostała przy Chazarach do IX wieku n.e., kiedy wyparła ich w kierunku Wołgi. Niedługo potem Węgrzy zostali wyparci przez lud Pieczyngów i osiedlili się w I połowie IX wieku n.e. w Etelköz. Słowo to po węgiersku oznacza mniej więcej „Międzyrzecze” (rzeczywiście Etelköz znajdował się między Dnieprem, Dniestrem, Prutem i Seretem) i pochodzi prawdopodobnie od tureckiej nazwy rzeki Wołgi, tj. Etil.
Pod koniec IX wieku – w 894 roku – Madziarzy napadli, za namową cesarza bizantyjskiego, będącego ich sojusznikiem, Bułgarię, ale wezwani na pomoc przez bułgarskiego cara Symeona Pieczyngowie znowu pokonali najeźdźców i zmusili ich do dalszej wędrówki w kierunku zachodnim. Jej wynikiem było tzw. „zajęcie ojczyzny”, czyli Kotliny Naddunajskiej – terytorium obecnych Węgier – około roku 896, zwane w historiografii węgierskiej „honfoglalás”.
Druga, konkurencyjna wobec „ugrofińskiej” hipoteza zakłada, że współcześni Węgrzy są potomkami Hunów – koczowniczego plemienia budzących w Europie postrach wojowników, którzy na przełomie IV i V wieku zorganizowali się w państwo pod przywództwem Attyli – wodza, zwanego „biczem Bożym”. Wedle tej hipotezy założyciel pierwszej węgierskiej dynastii – Árpád – miałby być bezpośrednim spadkobiercą wodza Hunów. Przez długi czas – od XI do XVI wieku świadomość o tożsamości Hunów i Węgrów była wśród tych ostatnich powszechna, ugruntowana przez dawne legendy i podania węgierskie, jak np. „Podanie o cudownym jeleniu”, w którym występują dwaj bracia – Hunor i Magor – protoplaści Hunów i Madziarów.
Wedle tej alternatywnej historii, Hunowie wrócili do Europy po śmierci swojego wodza w celu odzyskania ojczyzny. Nie udało się to, ale część z nich osiadła w Siedmiogrodzie (Erkély) i dała początek mieszkającym tam do dzisiaj Seklerom, którzy tym samym mają być potomkami Hunów.
Z biegiem czasu teoria huńska ewoluowała: poszerzono pojęcie „hunizmu”, które nabrało bardziej ogólnego znaczenia „orientalności”. Można znaleźć dowody językowe wspierające teorię huńską (orientalną). Z badań lingwistycznych wynika, że etymologia oraz struktura języków tureckich są identyczne jak w przypadku języka węgierskiego, a prawie dwa tysiące wyrazów węgierskich pochodzi z języka tureckiego – czyli o wiele więcej niż jest np. podobieństw w systemach leksykalnych języka węgierskiego i fińskiego. Jednakże argument odwołujący się do wspólnego zasobu słownictwa osłabia fakt, że Madziarzy zapożyczali wiele słów z języków ludów, z którymi mieli kontakt. Np. najwcześniejsze zapożyczenia pochodzą z języków indo-irańskich (scytyjskiego czy sarmackiego), późniejsze z języków należących do rodziny słowiańskiej.
Hipoteza huńska pozostaje w oczywistej sprzeczności z teorią ugrofińską, co ma także podłoże polityczno-ideologiczne. Mianowicie teorii pokrewieństwa Węgrów z innymi Ugrofinami zarzucano, że powstała dopiero w drugiej połowie XVIII wieku w kręgu historyków, manipulowanych przez dwór wiedeński (należeli do nich Ádám Ferenc Koller, József Benczur i Ádám Kercselics), któremu zależało na deprecjacji Madziarów poprzez zaprzeczenie ich pokrewieństwa z ludami reprezentującymi wielką kulturę orientalną (czyli np. z Hunami) a utożsamienie ich z plemionami pasterskimi (ugrofińskimi), które niewiele wniosły do dziejów ludzkości.
W sporze o pochodzeniu narodu tezy ugrofińskiej bronili np. János Sajnovics (wiedeński astronom, autor napisanego w 1771 roku dzieła pt. „Demonstratio” podejmującego się porównania języka węgierskiego z ugrofińskim) czy Pál Hunfalvy i József Budenz, którzy ogłosili teorię o pokrewieństwie Ugrofinów z Węgrami.
Powstawanie i ewolucja różnych poglądów na temat pochodzenia Węgrów wiązała się z przedsiębranymi od najwcześniejszych czasów poszukiwaniami praojczyzny -–miejsca, będącego pierwszym domem Madziarów. Według bizantyjskiego cesarza Konstantyna, żyjącego w X wieku, węgierski książę Tormas, prawnuk księcia Árpáda, wysyłał swoich posłańców do wschodnich Turków w poszukiwaniu wspólnych korzeni. Natomiast pierwszą daleką wyprawę, której celem było odnalezienie Pramadziarów, odbył dominikanin, brat Julian, w głąb Azji. W 1235 roku dokonał on ważnego odkrycia – otóż nad rzeką Kamą odnalazł ludzi mówiących językiem węgierskim. Miejsce to nazwał po łacinie Magna Hungaria (Stare Węgry). Nie była to jednak poszukiwana praojczyzna – zamieszkujący te tereny ludzie byli potomkami tej części Węgrów, która podążyła wraz z grupą pokonanych przez Chazarów Bułgarów na północ i tam się osiedliła. Jednak nadana przez mnicha nazwa przyjęła się w węgierskiej historiografii.
W późniejszym okresie Węgrów poszukiwano także wśród Mongołów (w latach 40. XIV wieku Elias Hungarus i Gregorius de Hungaria), na Krymie (w czasach cara Piotra Wielkiego odnalazł tam Węgrów Sámuel Hatvani Turkoli), w górach Kaukazu (na początku XIX wieku dotarli tam dwaj badacze – János Orlay i Gergely Nagylaki Jakcsics) a nawet w Tybecie (tam węgierskiej praojczyzny poszukiwał Sándor Kőrösi Csoma).
Oprócz dwu głównych teorii etnogenetycznych Madziarów pojawiały się także inne teorie i hipotezy, nie mające jednak dostatecznego ugruntowania w faktach (a czasami nawet oparte jedynie na bogatej fantazji ich twórców). Na podstawie zapisów bizantyjskich utożsamiano Węgrów z Onogurami (co tłumaczyłoby nazwę „Węgrzy” w większości języków europejskich, o czym była mowa wcześniej). Najszerzej tę tezę, jakoby Węgrzy i Onogurowie byli tym samym narodem, uzasadniał znany węgierski badacz starożytności, Gyula László.
Doszukiwano się także np. pokrewieństwa z Etruskami, czego „dowodem” mogłoby być używanie przez Madziarów obok pisma runicznego (tzw. Székely Rovásírás) które prawdopodobnie rozwinęło się z run tureckich, (tzw.orkhon) także etruskiego sposobu zapisu liczb. Używanie przez Węgrów przed przyjęciem chrześcijaństwa, a przez siedmiogrodzkich Seklerów nawet do XVIII wieku, pismo pochodzenia tureckiego może być także argumentem przemawiającym za tureckim pochodzeniem Madziarów. Prawdopodobnie jest to jednak tylko pewne zapożyczenie międzykulturowe.
Najśmielsze i najbardziej fantastyczne teorie próbowały wykazać turańsko-syryjsko-egipski lub nawet sumeryjski rodowód Węgrów.
Podobna sytuacja istniała także w dawnej Rzeczypospolitej, gdzie w epoce baroku dopatrywano się sarmackich korzeni Polaków. Moim zdaniem, świadczy to o tym, że każdy naród pragnie wykazać swoje dostojne, szlachetne pochodzenie, mające dowieść, że nie jest gorszy od ludów sąsiednich. W tym celu tworzy mitologię narodową, długie genealogie władców, używa pradawnych symboli. To pragnienie było (i jest) powszechne także na Węgrzech, zwłaszcza, że Madziarzy otoczeni byli (i są nadal) przez ludy słowiańskie, z nimi nie spokrewnione, co wywoływało w tym narodzie poczucie zagrożenia. Obawy te spotęgowane zostały jeszcze bardziej na przełomie XVIII i XIX wieku przez słowa pruskiego filozofa i poety, Johanna Gotfrieda Herdera (1744-1803) o prawdopodobnym kresie Madziarów, o ich możliwym rozpłynięciu się w morzu słowiańskim. Dlatego też wzmożono badania, których przedmiotem było pochodzenie Węgrów, rozwijano teorie dotyczące ich etnogenezy.
Do dzisiaj wiele pytań o pradzieje Węgrów i ich przodków pozostaje niestety nadal bez odpowiedzi.
Bibliografia: