"To u nas coś jak Biblia. Jest w każdej księgarni, ale nikt jej nigdy nie czyta :-))) To zbiór poematów przekazywany z pokolenia na pokolenie. Spora ich część dotyczy historii i kultury Skandynawii z czasów przed chrześcijaństwem"
Esa Holopainen (Amorphis)

Pierwsze wydanie Kalevali ukazało się w roku 1835. Dzieło to było wynikiem pracy Eliasa Lönnrota i składało się z zebranych przez niego pieśni ludowych. Kalevala oznaczała zwrot dla fińskojęzycznej kultury, a także wzbudzała zainteresowanie za granicą. Zrodziła wśród Finów wiarę we własny język i kulturę. Dzięki niej reszta Europy dowiedziała się o małym, nieznanym narodzie. Kalevala stała się fińskim eposem narodowym. Wraz z przyjaciółmi Lönnrot kontynuował prace badawcze i gromadził nowe materiały. Na ich podstawie wydał w roku 1849 nową, rozszerzoną wersję Kalevali. Od tej pory czyta się i tłumaczy już nową Kalevalę.

Ocenia się, że około 2500-3000 lat temu w kulturze plemion bałtofińskich, zamieszkujących wybrzeża Zatoki Fińskiej, nastąpił przełom. Jego rezultatem była specyficzna forma poezji ludowej, cechująca się aliteracją, paralelizmem, wierszem ciągłym i metrum czterostopowym. Metrum owo zaczęto określać mianem metrum Kalevali. Śpiewane runy były najczęściej cztero- bądź pięciostopowe, a ich melodię charakteryzowała pentatonika.

Dawna poezja ludowa nie powstała w jednym okresie. Najwcześniejsze są runy ajtiologiczne, opowiadające o początkach stworzenia, narodzinach świata i cywilizacji.

Głównym bohaterem run epickich jest zazwyczaj potężny pieśniarz, szaman, znachor- czarownik, duchowy przywódca plemienia, który udaje się do krainy zmarłych w poszukiwaniu zaklęć. Bohaterowie run udają się również do Pohjoli, kraju oddzielonego od Kalevali morzem. Wyruszają tam w konkury i na podbój. Szukają tam również schronienia przed prześladowcami.

Runy liryczne wyrażają uczucia ludzi. Poezja rytualna to przede wszystkim runy weselne i runy o stypie po niedźwiedziu. W zaklęciach recytowanych w metrum Kalevali jest magia, towarzysząca człowiekowi w codziennym życiu. Tradycja śpiewania run przetrwała w całej Finlandii do XVI wieku. Po reformacji kościół protestancki zakazał śpiewania run, określając całą tradycję mianem pogańskiej. Jednocześnie w Finlandii umacniały się nowe wpływy muzyczne z zachodu. Fińska tradycja ustnego przekazu poezji zaczęła zanikać, z początku w zachodniej części kraju, później na całym terenie. Niektóre runy zostały zapisane już w XVII w., lecz większość zebrano dopiero w wieku XIX.

Elias Lönnrot urodził się dziewiątego kwietnia 1802 roku w parafii Sammatti leżącej w południowej Finlandii. Był jednym z siedmiorga dzieci w rodzinie Fredrika Juhana Lönnrota - mistrza krawieckiego. Talent Eliasa zauważono wcześnie. Jako pięciolatek nauczył się czytać, a książki stały się jego wielką pasją. O jego chęci do nauki powstały anegdoty i krótkie opowiadania. "Wstańcie już! Elias Lönnrot od dawna siedzi na drzewie i czyta" - w ten sposób gospodyni sąsiedniej zagrody chłopskiej budziła swoje dzieci. W innej historii głodny Elias poprosił o chleb, którego matka nie mogła mu dać. "Trudno, no to sobie poczytam", powiedział chłopiec.

Rodzice zdecydowali się posłać chłopca do szkoły, chociaż byli ubodzy. Elias zaczął naukę w wieku 12 lat w Tammisaari. Rodowitemu Finowi nauczenie się języka szwedzkiego przysparzało początkowo trudności, a nie było wtedy szkół fińskojęzycznych.

Uparty, żądny wiedzy chłopak pomimo to dał sobie radę i kontynuował naukę w Szkole Katedralnej w Turku w 1816. Nauka w obcym mieście była jednak kosztowna. Tymczasem pieniądze skończyły się i Elias musiał za przykładem ojca pracować jako krawiec. Pastor z parafii Eliasa pomógł mu jednak kontynuować naukę, tym razem w Porvoo. Na Uniwersytet w Turku Lönnrot zapisał się w 1822.

Jak przystało na owe czasy studia uniwersyteckie Lönnrota dotyczyły wielu dziedzin. Oprócz medycyny studiował łacinę, grekę, historię i literaturę. Lönnrot zaznajomił się również z działalnością niewielkiej grupy założonej przez wykładowców i studentów. Grupa ta miała charakter narodowy, a jej głównym celem było umacnianie pozycji języka ojczystego.

Podczas studiów Lönnrot zapoznał się z nowymi wydaniami poezji ludowej. Okazało się, iż Wschodnia Finlandia, a szczególnie znajdująca się w Rosji Karelia Białomorska, były miejscami, w których tradycja śpiewania run była wciąż kultywowana.

Pod kierunkiem swojego nauczyciela, Reinholda von Beckera, Elias Lönnrot opublikował pracę doktorską z dziedziny mitologii fińskiej, dotyczącą Väinämöinena. Praca ukazała się w języku łacińskim w 1827 roku. Lönnrot kontynuował studia medyczne, a w roku 1832 uzyskał dyplom lekarza. Aby zdobyć środki materialne na naukę, Lönnrot podobnie jak inni studenci, zmuszony był pracować jako guwernant.

W taki oto sposób latem 1824 roku trafił do posiadłości Laukko, znajdującej się w miejscowości Vesilahti w Zachodniej Finlandii. W tej okolicy śpiewano pieśni w metrum Kalevali, a zainteresowany nimi guwernant spisywał je. W posiadłości Laukko Lönnrot zetknął się również z karelskimi handlarzami wędrownymi, którzy byli również utalentowanymi pieśniarzami.

W 1827 roku Finlandię dotknęła katastrofa. Ogień zrównał z ziemią ówczesną stolicę państwa - Turku. Nie można więc było zorganizować studiów uniwersyteckich w roku akademickim 1827- 28.

Z tego powodu Lönnrot spędził całą zimę jako guwernant w Vesilahti. W jego głowie zaczął świtać pomysł, aby wyprawić się do Karelii w celu zbierania poezji ludowej. Lönnrot postanowił wyruszyć w swoją pierwszą wędrówkę latem 1828 roku. Udał się do prowincji Savo i Karelii, aby spisywać pieśni ludowe. Chciał, jak sam twierdził "ujrzeć rozległe tereny własnej ojczyzny, zapoznać się z różnymi dialektami języka narodowego, a przede wszystkim zebrać owoce jego zdumiewająco pięknej poezji ludowej."

Lönnrot rozpoczął podróże w roku 1828. Na początku wyprawy nie znalazł dużo wierszy, ale dotarłszy do Savo i Karelii we wschodniej Finlandii spotkał osoby znające starą poezję.

Punktem kulminacyjnym było spotkanie Juhany Kainulainena w Kesälahti. Lönnrot przez trzy dni zapisywał jego pieśni i zaklęcia. Pierwsza wyprawa trwała przez całe lato. Jesienią Lönnrot wrócił do Laukko z pokaźną ilością notatek - około 6000 wersów; w głównej mierze zaklęć i run.

Jesień spędził w Laukko na układaniu zebranych strof w całość gotową do druku. Wtedy to zapoznał się z runami epickimi, śpiewanymi mu przez handlarza z Karelii Białomorskiej. To utwierdziło go w przekonaniu, że właśnie tam najlepiej można zapoznać się z tym rodzajem poezji.

Choć Lönnrot kontynuował naukę na przeniesionym do Helsinek uniwersytecie, jego ulubionym zajęciem pozostały badania nad poezją ludową. Należał do grupy, której zadaniem, poza zapisaniem starej poezji ludowej, było również wspieranie języka fińskiego.

W tym celu w lutym 1831 założono Towarzystwo Literatury Fińskiej. Lönnrot został sekretarzem towarzystwa, i na długi czas aktywnym jego członkiem. Jednym z pierwszych zadań towarzystwa było zgromadzenie funduszy potrzebnych Lönnrotowi na wyprawę do Karelii Białomorskiej, znajdującej się poza granicami Finlandii. Wyprawa ta została przerwana, gdyż Lönnrota wezwano do domu z powodu epidemii cholery. Plany urzeczywistniły się latem 1832; kiedy Lönnrot zapisał 3000 wersów zaklęć i run.

W 1833 Lönnrot osiedlił się w małej i odległej wiosce Kajaani, gdzie pracował jako lekarz. Utratę kontaktu z przyjaciółmi, z którymi łączyły go wspólne idee, rekompensował fakt, że Kajaani znajdowało się blisko Karelii Białomorskiej, gdzie mieszkało wielu ludowych pieśniarzy. Zamiarem Lönnrota była publikacja pieśni w formie osobnych cykli, opisujących losy poszczególnych bohaterów run.

Czwarta podróż Lönnrota miała miejsce we wrześniu 1833 i była najważniejsza w procesie powstawania Kalevali. W Karelii Białomorskiej Lönnrot zaznajomił się z prawdziwą i żywą kulturą run śpiewanych.

Pieśni były śpiewane zarówno przez stare jak i młode pokolenie. W Vuonninen Lönnrot spotkał Ontrei Malinena, od którego w ciągu dwóch dni usłyszał 800 wersów, zawierających między innymi historię młynka Sampo. Stary znachor-czarownik Vaassila Kieleväinen udzielił Lönnrotowi wskazówek, jak połączyć runy w spójną całość. Wiedza ta miała kluczowe znaczenie dla ostatecznego kształtu eposu. Lönnrot zaczął redagować swoje notatki z myślą o publikacji. Runy z pierwszej podróży do Karelii Białomorskiej pojawiły się w formie zeszytu w latach 1829-1831 pod tytułem "Kantele". Owocem podróży z roku 1833 były rękopisy dotyczące Lemminkäinena, Väinämöinena i pieśni weselnych. Nie zadowoliły one jednak autora. Celem jego stało się stworzenie eposu na wzór Iliady Homera albo staroskandynawskiej Eddy.

W ten sposób narodził się pierwszy 5000-wersowy zbiór, który nazwano Pra-Kalevalą. To również nie zadowoliło Lönnrota. Nadal odwiedzał wioski Karelii Białomorskiej, by zbierać wciąż nowe runy.

W czasie piątej podróży w kwietniu 1834 Lönnrot spotkał Arhippę Perttunena, który po mistrzowsku śpiewał runy. W wiosce Latvajärvi Arhippa Perttunen w ciągu dwóch dni zaprezentował Lönnrotowi runy liczące 4000 wersów.

Ukazanie się Kalevali nie oznaczało jednak końca wypraw Lönnrota. Kontynuował pracę i wyruszył w podróż do Karelii Białomorskiej w kwietniu i w październiku 1835 roku. Prawdziwie wielka wyprawa przypada na lata 1836-1837, wówczas Lönnrot wędrował przez wsie Karelii Białomorskiej aż do Laponii, a po powrocie kontynuował wędrówkę z miejscowości Kajaani na południe do Karelii Fińskiej.

Lönnrot zaczął pracować nad nowym, szerszym wydaniem Kalevali, które ukazało się w 1849 roku. Do nowej Kalevali Lönnrot dodał liczne, kompletne runy i zmienił dużą część tekstu.

Stara Kalevala była względnie bliska pierwotnym pieśniom ludowych wykonawców. W wydaniu Nowej Kalevali Lönnrot odszedł w większym stopniu od tekstów oryginalnych. - Lönnrot twierdził: "Sądziłem, że mam to samo prawo, które zgodnie z moim przeświadczeniem posiada wielu pieśniarzy, aby uporządkować runy w spójną całość tak, żeby pasowały do siebie, zaś ja uważam się za równie dobrego pieśniarza jak oni."

Runy 1-2

Ilmatar, córka przestworzy, staje się panią morza. Kaczka składa jaja na jej kolanie, z ich kawałków powstaje świat. Z pani morza rodzi się Väinämöinen. Sampsa Pellervoinen sieje drzewa. Jedno z nich wyrasta tak wysoko, że zasłania słońce i księżyc. Z morza wychodzi mały człowieczek, który ścina dąb. Słońce i księżyc znów mogą świecić.

3-4

Joukahainen wyzywa Väinämöinena na pojedynek dotyczący wiedzy o początkach świata. Väinämöinen zwycięża i śpiewem sprawia, że bagno pochłania Joukahainena. W zamian za darowanie życia, Joukahainen obiecuje Väinämöinenowi za żonę swoją siostrę, Aino. Aino rzuca się do morza.

5-7

Väinämöinen szuka Aino w morzu. Aino w postaci ryby zostaje złowiona przez Väinämöinena, który jednak traci ją. Wyrusza w zaloty do córki Pohjoli. Żądny zemsty Joukahainen zabija pod nim konia. Väinämöinen wpada do morza. Orzeł wynosi go na brzeg Pohjoli. Louhi, pani Pohjoli, zajmuje się nim. Wymusza na nim obietnicę, że przyśle jej kowala Ilmarinena, żeby ten wykuł jej czarodziejski młynek Sampo. W nagrodę przyrzeka kowalowi rękę swojej córki.

8-9

W drodze do domu Väinämöinen spotyka córkę Pohjoli i oświadcza się jej. By uzyskać jej zgodę, musi dokonać czynów wymagających nadnaturalnych mocy. Budując łódź, Väinämöinen rani się toporem w kolano. Najwyższy bóg, Ukko, tamuje krwotok za pomocą zaklęcia.

10

Ilmarinen, zmuszony czarami Väinämöinena, wyrusza do Pohjoli. Ilmarinen wykuwa Sampo. Louhi zamyka Sampo w kamiennej górze. Ilmarinen wraca bez obiecanej narzeczonej.

11-12

Lemminkäinen jedzie w zaloty na wyspę Saari, zabawia się z tamtejszymi dziewczętami i porywa Kyllikki, następnie ją porzuca i jedzie w konkury do córki Pohjoli. W Pohjoli przegania swym śpiewem wszystkich oprócz pastucha.

13-15

Lemminkäinen oświadcza się córce Louhi, która każe mu złapać łosia Hiisi, konia Hiisi i łabędzia znad rzeki w krainie zmarłych, Tuoneli. Czyhający na Lemminkäinena pastuch zabija go i wrzuca jego ciało do rzeki Tuoneli. Matka Lemminkäinena otrzymuje znak o śmierci syna i wyrusza na poszukiwanie. W Tuoneli wyławia kawałki jego ciała z rzeki, składa je i przywraca syna do życia.

16-17

Väinämöinen buduje łódź i udaje się do Tuoneli po słowa zaklęcia potrzebnego do skończenia łodzi, ale nie udaje mu się ich zdobyć. Wydobywa je za to z brzucha nieżywego znachora-czarownika, Antero Vipunena. Udaje mu się skończyć łódź.

18-19

Zarówno Väinämöinen w swojej łodzi, jak i Ilmarinen wyruszają w zaloty do córki Pohjoli. Córka Pohjoli wybiera twórcę Sampo. Ilmarinen wywiązuje się z trzech prac: orze żmijowe pole, łapie niedźwiedzia Tuoneli i wilka Manali, a na końcu łowi wielkiego szczupaka Tuoneli. Louhi oddaje mu córkę.

20-25

W Pohjoli trwaja przygotowania do wesela. Zaproszeni zostają wszyscy oprócz Lemminkäinena. Narzeczony i weselnicy przybywają do Pohjoli. Zostają ugoszczeni przez Louhi. Väinämöinen zabawia zebranych pieśnią. Narzeczeni wysłuchują przedmałżeńskich rad. Panna młoda żegna się z domem rodzinnym i odjeżdża wraz z Ilmarinenem do Kalevali. Przybywają do domu Ilmarinena,gdzie zostają serdecznie podjęci. Väinämöinen śpiewa pieśń dziękczynną.

26-27

Lemminkäinen przybywa nieproszony na wesele w Pohjoli i domaga się gościny. Podają mu dzban piwa, w którym pływają węże. Po pojedynku na zaklęcia Lemminkäinen w walce zabija gospodarza mieczem.

28-30

Lud Pohjoli szykuje się do wojny. Lemminkäinen ucieka na Saari, gdzie żyje z dziewczętami, dopóki i stamtąd nie musi uciekać przed zazdrosnymi mężczyznami. Lemminkäinen wraca do domu i widzi, że jego chata została spalona, a matka ukryła się w leśnej głuszy. Wyrusza do Pohjoli, by się zemścić, lecz wkrótce zawraca do domu.

31-34

Bracia Untamo i Kalervo kłócą się. Z rodu Kalervo zostaje przy życiu tylko syn, Kullervo. Obdarzony nadludzką siłą chłopiec źle wykonuje wszystkie powierzone mu prace. Untamo sprzedaje Kullervo w niewolę Ilmarinenowi. Żona Ilmarinena każe Kullervo paść krowy i w swej złośliwości do jedzenia daje mu chleb, w którym zapieczony jest kamień. Kullervo łamie swój nóż na kamieniu. Mści się wyprowadzając krowy na bagno, a do domu przyprowadza drapieżne zwierzęta. Kiedy kowalowa zaczyna je doić, zwierzęta rozszarpują ją. Kullervo ucieka. W lesie odnajduje rodziców i dowiaduje się o zaginięciu siostry.

35-36

Ojciec zleca Kullervo zapłacenie podatków. W drodze powrotnej nieświadomy Kullervo uwodzi własną siostrę. Kiedy sprawa się wyjaśnia, siostra topi się w wodospadzie. Kullervo chce się zemścić. Po zabiciu rodu Untamo wraca do domu, lecz jego domownicy już nie żyją. Kullervo popełnia samobójstwo.

37

Ilmarinen opłakuje śmierć żony i wykuwa sobie kobietę ze złota, ale nie udaje mu się jej ożywić. Väinämöinen ostrzega młodych ludzi, by nie wielbili złota.

38

Najmłodsza córka Pohjoli odrzuca oświadczyny Ilmarinena, więc ten ją porywa. Dziewczyna dokucza Ilmarinenowi, który w końcu zamienia ją w mewę. Ilmarinen opowiada Väinämöinenowi, ile bogactwa przynosi Pohjoli wykuty przez niego młynek Sampo.

39-41

Väinämöinen, Ilmarinen i Lemminkäinen wyruszają, by odebrać Sampo Pohjoli. Płynąc łodzią natykają się na ogromnego szczupaka. Väinämöinen zabija go i z jego żuchwy robi kantele. Nikt inny nie potrafi na nim grać, a Väinämöinen swoją grą zaczarowuje całą naturę.

42-43

Väinämöinen usypia swoją grą lud Pohjoli i bohaterowie zabierają Sampo do swojej łodzi. Lud Pohjoli budzi się, a Louhi czarami stawia przeszkody na drodze bohaterów Kalevali. Ci jednak pokonują je, lecz kantele wpada do morza. Louhi udaje się w pogoń i zamienia się w ogromnego orła. Podczas walki Sampo rozpada się na kawałki, które wpadają do morza. Część szczątków Sampo zostaje na dnie morza, część zostaje wyrzucona na brzeg, by odtąd przynosić bogactwo narodowi fińskiemu, a Louhi pozostaje tylko pokrywka młynka i ubóstwo.

44

Väinämöinen na próżno szuka zaginionego kantele. Buduje nowe z drewna brzozowego i znów oczarowuje przyrodę swoją grą.

45-46

Louhi zsyła choroby na lud Kalevali, ale Väinämöinen leczy je. Louhi wysyła niedźwiedzia, by ten pożarł bydło, lecz Väinämöinen zabija go. Mieszkańcy Kalevali odprawiają stypę po niedźwiedziu.

47-48

Pani Pohjoli gasi światła na niebie i kradnie ogień. Ukko, najwyższy bóg, krzesze iskrę by stworzyć nowe słońce i księżyc, ale ogień zostaje połknięty przez dużą rybę. Väinämöinen i Ilmarinen łowią rybę i ogień znów może służyć ludziom.

49

Ilmarinen wykuwa nowe słońce i księżyc, które jednak nie świecą. Po zwycięskiej walce z ludem Pohjoli Väinämöinen każe Ilmarinenowi wykuć klucze, za pomocą których będzie można uwolnić słońce i księżyc z wnętrza góry Pohjoli, gdzie zamknęła je Louhi. Tymczasem Louhi umieszcza światła z powrotem na niebie.

50

Marjatta zachodzi w ciążę za sprawą borówki. Rodzi w lesie chłopca, który wkrótce gubi się, a potem odnajduje w bagnie. Väinämöinen skazuje niemowlę na śmierć, lecz ono przemawia w swojej obronie. Chłopiec zostaje ochrzczony i ogłoszony królem Karelii. Väinämöinen odpływa miedzianą łodzią , przepowiadając, że jeszcze kiedyś wróci, aby zbudować nowe Sampo, uratować słońce, zaśpiewać nową pieśń.

Wśród wszystkich fińskich utworów literackich Kalevala ma najwięcej tłumaczeń - została przetłumaczona na 51 języków, jednak nie wszystkie przekłady ukazały się drukiem. Ogólna liczba różnych wersji - pełnych przekładów i adaptacji- wynosi ponad 150.

Najwcześniej, bo już w roku 1841, ukazał się przekład na język szwedzki. Pierwszego tłumaczenia Nowej Kalevali dokonano na język niemiecki, ukazało się ono w roku 1852.

Większość przekładów pochodzi z oryginału fińskiego, ale istnieją również tłumaczenia na podstawie wersji angielskiej, niemieckiej i rosyjskiej. Dlaczego tłumaczy się Kalevalę mimo jej archaicznego języka, starej metryki i tego, że obszar kultury, którą reprezentuje, jest stosunkowo niewielki? Można znaleźć kilka uzasadnień: Kalevala należy do tych utworów kultury światowej, które budzą zainteresowanie niezależnie od granic i czasu.

Kim są tłumacze Kalevali? Jak przekładać Kalevalę na inny język i przekazać jej treść w innej kulturze? Dla tłumaczy-badaczy ważne jest aby przekładać dokładnie, wiernie przekazać język i folklor oryginału. Natomiast tłumacze, którzy są poetami albo pisarzami, pragną interpretować Kalevalę tak, żeby stała się zrozumiała dla przedstawicieli ich własnej kultury. Dla nich ważna jest mentalna rzeczywistość Kalevali - egzotyka północna jest tylko szatą, która okrywa mity wspólne całej ludzkości.

Tłumaczenia Kalevali opublikowano w 46 różnych językach - w wersji poetyckiej i prozatorskiej. Języki tłumaczeń w kolejności alfabetycznej, w nawiasie data wydania.

1. Amerykański angielski (1988)
2. Angielski (m.in. 1888, 1907, 1963, 1989)
3. Arabski (1991)
4. Białoruski (1956)
5. Bułgarski (1992)
6. Chiński (1962)
7. Czeski (1894)
8. Duński (m.in. 1907, 1994)
9. Esperanto (1964)
10. Estoński (m.in. 1883, 1939)
11. Farerski (1993)
12. Francuski (m.in. 1867, 1930, 1991)
13. Fulbe (1983)
14. Grecki (1992)
15. Gruziński (1969)
16. Hebrajski (1930)
17. Hindi (1990)
18. Hiszpański (m.in. 1953, 1985)
19. Islandzki (1957)
20. Japoński (m.in. 1937, 1976)
21. Jidisz (1954)
22. Kataloński (1997)
23. Litewski (m.in. 1992, 1972)
24. Łacina (1986)
25. Łotewski (1924)
26. Mołdowski (1961)
27. Niderlandzki (m.in. 1940, 1985)
28. Niemiecki (m.in. 1852, 1914, 1967)
29. Norweski (1967)
30. Ormiański (1972)
31. Polski (m.in. 1958, 1974, 1998)
32. Rosyjski (m.in. 1888, 1970)
33. Rumuński (m.in. 1942, 1959)
34. Słowacki (m.in. 1962, 1986)
35. Słoweński (m.in. 1961, 1997)
36. Serbskochorwacki (1935)
37. Suahili (1992)
38. Szwedzki (m.in. 1841, 1864, 1884, 1948)
39. Tamilski (1994)
40. Tulu (1985)
41. Turecki (1965)
42. Ukraiński (1901)
43. Włoski (m.in. 1910, 1941)
44. Węgierski (m.in. 1871, 1909, 1970, 1972)
45. Wietnamski (1994)
46. Zyriański (komi) (1980)

[ źródło: SUOMI.PRV.PL na podst. Finfo: "KALEVALA 1835-1849-1999" ]