URALIA : : język węgierski : : wprowadzenie

jęz. węgierski	jęz. fiński	tłumaczenie
hal	kala	ryba
kéz	käsi	ręka
alatt	alla	pod
víz	vesi	woda

słowo węgierskie	tłumaczenie
szomszéd	sąsiad
drága	drogi
csinál	robić (czynić)
káposzta	kapusta
bárány	baran
barát	przyjaciel (brat)

po węgiersku	po polsku
nagy	duży
baba	lalka, kukiełka
nád	trzcina
nos	więc, nuż
ó	stary
óbora	jego wino wytrawne
oda	tam
rak	ładować
szer	środek, sprzęt
tan	nauka

samogłoski:
tylne:	a, á, o, ó, u, ú
przednie:	e, é, i, í, ö, ő, ü, ű

Dodatkowo, wśród samogłosek przednich wyodrębnia się podgrupę samogłosek zaokrąglonych: ö, ő, ü, ű, a samogłoski i, í, obecnie przednie, niegdyś wymawiane były jako tylne, co pozostawiło swój ślad w niekótrych wyrazach.

Zasada "harmonii wokalicznej" jest charakterystyczna dla języków ugrofińskich i wiąże się ze strukturą aglutynacyjną, która polega na tym, że poszczególne formy gramatyczne tworzy się, dodając do tematu odpowiednie końcówki. Otóż od tego, jakie samogłoski występują w danym wyrazie, zależy wybór odpowiedniej wersji danej końcówki. Zwykle są dwie takie wersje, czasami trzy (wówczas uwzględnia się samogłoski przednie zaokrąglone jako odrębną grupę), czasem cztery (z odrębną wersją dla wyrazów zakończonych na samogłoskę) a niekiedy tylko jedna. Samogłoska występująca w końcówce zwykle musi należeć do tej samej grupy, co samogłoski w temacie wyrazu. Najczęściej wyrazy węgierskie są jednolite pod tym względem, tzn. występują w nich albo tylko samogłoski przednie, albo tylko tylnie. Jednakże w niektórych słowach rdzennie węgierskich oraz w wielu zapożyczeniach występują w jednym wyrazie samogłoski należące do obu grup. Wówczas obowiązuje zasada, zgodnie z którą decydującą rolę mają samogłoski tylne, tzn. jeżeli np. w słowie Egyiptom [Egipt] mamy do czynienia z tylnymi e, i oraz z przednią o, to do tematu dodamy "tylną" końcówkę -ban [w] i otrzymamy słowo Egyiptomban [w Egipcie].

Po przytoczonych powyżej przykłądach wyrazów węgierskich mogliście już się zorientować, jak one wyglądają. Jednakże wyrazy zwykle się wymawia :) i, aby robić to właściwie, bardzo ważne jest poznanie zasad wymowy węgierskiej. W jednym zdaniu można stwierdzić, że ortografia węgierska nie jest trudna - pisze się tak, jak się czyta, ale - uwaga - z wyjątkami. Zresztą nawet gdyby wyjątków nie było, obcokrajowcowi bardzo trudno dostosować się do rozbudowanego systemu, zwłaszcza spółgłoskowego. Zatem poniżej podaję zasady wymowy poszczególnych głosek języka węgierskiego (w pierwszej kolumnie - węgierski zapis ortograficzny, w drugiej - zapis fonetyczny według International Phonetic Alphabet, w trzeciej - przybliżona wymowa zapisane według ortografii polskiej). Po kliknięciu na znak fonetyczny w większości wypadków możliwe jest pobranie pliku dźwiękowego z wymową oddającą mniej więcej daną węgierską głoskę:

W powyższej tabeli uwzględniłem wszystkie węgierskie samogłoski, oraz te spółgłoski, których wymowa różni się od wymowy polskiej. Wszelkie nieuwzględnione powyżej spółgłoski czyta się tak, jak po polsku. Należy pamiętać o tym, że każda spółgłoska ma też swój długi odpowiednik, zapisywany poprzez podwojenie danej spółgłoski, np. nn wymawiamy jak długie n. W przypadku dwuznaków i trójznaków podwaja się jedynie pierwszą literę, i tak nny wymawiamy jak długie ny. Długie spółgłoski wymawiamy trochę jakby "podwajając", z charakterystycznym "zająknięciem"... Żeby to dobrze zrozumieć, trzeba posłuchac Węgra. :)

Na właściwą wymowę, zwłaszcza samogłosek krótkich i długich, należy zwrócić szczególną uwagę, ponieważ Węgier musi się długo zastanawiać, aż zrozumie, że cudzoziemiec nie widzi znaczącej różnicy między a i á, e i é, i i í... Może to doprowadzić do śmiesznych (i mniej śmiesznych) błędów językowych, kiedy np. zamiast egészségedre ["na twoje zdrowie"] wygłosimy toast egész seggedre ["na całą twoją dupę"] :|

Jeżeli opanowaliśmy już w dostatecznym stopniu wymowę węgierską, możemy przejść do podstaw gramatyki. Na początek (bardzo) dobra informacja: w języku węgierskim nie rozróżnia się rodzajów gramatycznych, co jest bardzo pocieszające: nie trzeba uczyć się słówek wraz z rodzajnikiem... Jak już wspomniałem, węgierski jest językiem aglutynacyjnym. Oznacza to, że formy gramatyczne wyrazów tworzy się poprzez dodawanie końcówek, każda spośród końcówek ma swoje ściśle okreslone znaczenie i na tym właśnie polega różnica między językami aglutynacyjnymi a fleksyjnymi, w których jedna końcówka może mieć różne znaczenia, w zależności od kontekstu czy miejsca w wyrazie. W przypadku języka węgierskiego zwykle końcówki nie zmieniają samego słowa-tematu. Jeżeli jednak ostatnią głoską wyrazu jest a lub e zwykle dodając końcówkę należy także wydłużyć te samogłoski: á é. Niekiedy dochodzi także do skrócenia samogłosek wewnątrz słowa-tematu. Natomiast w końcówce -val/-vel [z czym] v zmienia się w ostatnią spółgłoskę wyrazu (jeżeli wyraz kończy się na samogłoskę, zjawisko to nie zachodzi), np.: füzet + vel = füzettel [zeszyt - z zeszytem].

A teraz uwaga :) Język węgierski posiada 23 (słownie: dwadzieścia trzy) przypadki deklinacji. Ale nie ma się czego bać, ponieważ w powszechnym użyciu jest ich tylko 17, a węgierskie rozumienie tego pojęcia nie jest tożsame z tym, co oznacza przypadek w językach fleksyjnych, np. po polsku. Poza tym poniższe formy te cechują się regularnością. W każdym bądź razie, język węgierski ma się czym pochwalić także pod względem gramatycznym :)

W powyższej tabeli gwiazdkami * zaznaczyłem te końcówki, w których "v" zmienia się w spółgłoskę taką samą, jak ta kończąca słowo-temat. Część I przedstawia przypadki, przez któe można odmienić wszystkie węgierskie rzeczowniki. Natomiast część II zawiera przypadki o mniej powszechnym użyciu.

Po węgiersku rzeczowniki można odmieniać nie tylko przez przypadki, ale również przez... osoby. Ściśle mówiąc, chodzi o dodawanie do tematu końcówek dzierżawczych. Żeby było jeszcze ciekawiej, przez osoby "odmieniają się" także przyimki, np. mögöttem [za mną]. Poniżej przedstawiam w zarysie zaimki osobowe w mianowniku i bierniku oraz poszczególne końcówki dzierżawcze (podwojenie numeru oznacza liczbę mnogą, podkreślenie - formę grzecznościową):

Inną charakterystyczną dla węgierskiego cechą jest używanie liczby pojedynczej po liczebnikach... Jak się zastanowić, wydaje się to nawet logiczne - przecież informację o mnogości niesie już liczebnik, więc powtarzanie jej w formie rzeczownika zdaje się być niepotrzebne...

Jeśli chodzi o odmianę czasownika, to węgierski ma tylko trzy czasy: przeszły, teraźniejszy i przyszły; trzy osoby; dwie liczby: pojedynczą i mnogą; trzy tryby: oznajmujący, przypuszczający i rozkazujący (ten ostattni ma szersze niż w polskim zastosowanie); nie ma rodzajów, ale za to ma dwie koniugacje: tzw. określoną (przedmiotową) i nieokreśloną (podmiotową). Upraszczając, różnica pomiędzy nimi polega na tym, że pierwszą stosuje się tylko wtedy, kiedy dopełnienie w bierniku jest określone. Poza tym czasowniki mają aspekt: dokonany albo niedokonany. Istnieją także czasowniki złożone, np. becsuk [zamknąć].

Jak już wielokrotnie napisałem, węgierski jest językiem aglutynacyjnym, co objawia się także w wielości końcówek. Istnieje np. formant -hat/-het oznaczający możliwość, możność, np. bemehetek? [czy mogę wejść?], gdzie przed końcówką oznaczającą osobę wstawiono -het-.

Długo możnaby pisać o gramatyce, lecz ważną częścią składową systemu językowego są niewątpliwie słowa ;). Dotychczas poznaliście kilka słów pochodzenia słówiańskiego, któe zadomowiły się w języku węgierskim. teraz pora poznać kilka użytecznych słówek, zwrotów i wyrażeń. Zapraszam zatem do małego słowozbioru.

---