URALIA
URALIA : : systemy pisma : : węgierskie pismo karbowane

Székely Rovásírás

Węgierskie pismo karbowane

[na podst.: Szántó Tibor Pismo i styl Ossolineum, 1968]
drewniany pomnik ku pamięci Mártonffiego w Bonyhád z przykładem węgierskiego pisma karbowanego (runicznego)

Pisma rozpowszechnione na Węgrzech rozwijały się zgodnie z ogólnymi tendencjami rozwojowymi pisma łacińskiego. Węgrzy posiadali jednak własne pismo, które zachowało się przeważnie w rękopisach XVII- i XVIII-wiecznych w Siedmiogrodzie. Nazywano je dawniej "huńsko-węgierskim", "huńsko-seklerskim" i "huńsko-scytyjskim". Wskazywałoby to, iż Węgrzy przypuszczalnie przynieśli je z sobą z Azji.

<== <==

runy węgierskie

zapis liczb

Było ono zupełnie odmienne od pism ówczesnej Europy. Inna była nie tylko technika pisania, lecz i kształty liter. Znaki literowe stosunkowo najbardziej podobne były do znaków runicznych, stosowanych u ludów germańskich, semickich oraz u ludów starotureckich w Azji Środkowej.

  • [Każda runa węgierskiego pisma karbowanego miała dwie wersje: jedną używaną przy zapisie z lewej do prawej (jak w piśmie łacińskim) oraz drugą, jej lustrzane odbicie, stosowane przy zapisie z prawej do lewej (jak np. w piśmie hebrajskim). W powyższym wykazie znaków użyto tego pierwszego rodzaju (z prawej do lewej). Owa dwoistość była uzasadniona tym, że runami węgierskimi pisano zwykle tzw. "bustrofedonem", czyli zmieniając kierunek pisania (jedna linijka z prawej do lewej, kolejna odwrotnie...).]
  • [Runy spółgłoskowe miały domyślną samogłoskę poprzedzającą, np. runa gy mogła być wymawiana egy. Runy k i s miały dwie wersje: z samogłoską e oraz a.]

    • tekst przechowywany w Bolonii

    Kronika Jánosa Turócziego z 1488 wywodzi pismo karbowane Węgrów od Scytów. We wstępie do kroniki czytamy: "Również w naszych czasach część tego narodu, która mieszka na siedmiogrodzkich kresach kraju, ryje w drzewie pewne znaki, których używa jako pisma [...] Ci Seklerzy, którzy jeszcze scytyjskich liter nie zapomnieli, piszą je nie za pomocą atramentu i papieru, jeno wycinają je na kijach, ryją je w drzewie." Oprócz Turócziego tym specyficznym rodzajem pisma węgierskiego zajmowali się Bonfini, Miklós Oláh, Antal Verancsics, István Szamosközi, Joannes Boemus, Veit Gailel oraz István Székely Benczédi. Pewien napis w Konstantynopolu, pochodzący z 1515, którego wiarygodną kopię wykonał w 1554 Hans Dernschwamm, a następnie odczytali go Wilhelm Thomsen (Dania) i Gyula Sebestyén (Węgry), ostatecznie udowodnił istnienie węgierskiego pisma karbowanego. Odnaleziono również stary tekst kalendarzowy, w którym zamieszczono napis ze słupa karbowanego z Siedmiogrodu. Przepisał go ze słupa podróżnik włoski Marsigli, po wyzwoleniu Budy spod Turków. Tekst ten, przechowywany w Bolonii, odczytał i opublikował tenże Gyula Sebestyén.

    Énlaka

    Po przyjęciu chrztu przez Seklerów pismo karbowane poszło w zapomnienie. Nasze wiadomości o nim są przeważnie pośrednie. Książka pijara Dezsericzkyego z Nitry oraz pewien rękopis z biblioteki Telekich w Marosvásárhely wspominają o znalezieniu napisu wykonanego pismem karbowanym na ambonie kościoła w Csikszentmiklós. Pochodził on z 1501. Tekst zrekonstruowany przez Gyulę Sebestyéna (czytając z prawej ku lewej) brzmi następująco "W roku / tysiąc pięćset / pierwszym / po narodzeniu / Pana naszego / robili / János / Mátyás / Estyán / Kovács / robili mistrz Mátyás / robił mistrz Gergely". Drugim pomnikiem węgierskiego pisma karbowanego jest dzieło Jánosa Telegdiego, które ukazalo się w 1598 pod tytułem Rudimenta-priscae Hunnorum Lingvae. Telegdi o piśmie karbowanym Seklerów miał tylko pośrednie wiadomości, dlatego też nie odczytuje on znaków dokładnie. Ogromną natomiast jego zasługą jest uratowanie dla nas 32 znaków tego pisma. Balázs Orbán w swojej książce pt. A székélyföld leírása (Opis ziemi siedmiogrodzkiej) zwrócił uwagę na pewien bardzo ciekawy późny zabytek pisma karbowanego Seklerów. Autor odkrył w kościele w Énlaka - w dawnym komitacie Udvarhely - napis z 1688, wykonany pismem karbowanym. Znalezisko to dowodzi, że pismo to pod koniec XVII w. było jeszcze znane w Siedmiogrodzie.

    Węgierskie pismo karbowane, podobnie jak alfabet łaciński, składa się z fonogramów (znaków głoskowych). Wśród znaków literowych, podobnie jak w dzisiejszym alfabecie węgierskim, występują charakterystyczne dla języka węgierskiego podwójne znaki literowe: cs, gy, ly, ny, sz, ty oraz zs, a ponadto litery ze znakami diaktrycznymi: á, é, ó, ö, ő, ü, ű. Pismo to nie rozróżniało liter dużych i małych, składało się tylko z majuskuł.

    W zamieszczonej obok tabeli podajemy dziewięć nieco różniących się w szczegółach odmian huńsko-węgierskiego pisma karbowanego.

  • Pierwszą odmianę podaje János Telegdi w swoim dziele, traktującym o piśmie huńsko-węgierskim.
  • Druga wersja łączy się z nazwiskiem Sámuela Kaposiego, żyjącego na początku XVIII. Wersję tę opublikował w 1718 Mátyás Bél.
  • Trzecia jest tzw. odmianą Dési,
  • czwarta zaś wersją Anonymusa. Te dwie ostatnie odmiany przepisywano z rękopisu odnalezionego w Marosvásárhely.
  • Z tej samej miejscowości pochodzi również piąta odmiana.
  • Szósta odmiana została zanotowana przez językoznawcę węgierskiego Jánosa Harsányiego i opublikowana około 1680 w Oksfordzie, w drukowanej pracy naukowej.
  • Następna odmiana, podana przez Mátyása Béla jest prawie identyczna, jak odmiana Sámuela Kaposiego.
  • Ostatnia odmiana została zanotowana w 1753 przez Istvána Dobaiego.

    • Alfabet [po prawej] przypisywany Hunom został umieszczony wśród wzorów liter z Manuel Fourniera. Znaki tego alfabetu są prawie takie same, jak we wzorniku Béla, opartym na rękopisie z Marosvásárhely, traktującym o piśmie karbowanym Seklerów (1764).

    Csete Ildikó